H Επανάσταση του 1821 και ο ρόλος των αρχιερέων

NEWSROOM

21/04/2021 | 09:10

Του ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ ΚΑΣΩΤΑΚΗ*

Αφορμή για τα παρακάτω, αποτελεί άρθρο που δημοσιεύτηκε στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» σε συνέχειες, με τίτλο: «1821: η Ιστορία είναι σοβαρή υπόθεση για να την εμπιστευτούμε σε μη ιστορικούς».

Θα μπορούσαν να αντικρουστούν/συμπληρωθούν ένα προς ένα αυτά που γράφει ο αρθρογράφος: Για τους επισκόπους, για τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, για τον πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε’, και τέλος για το κρυφό σχολειό.

Ξεκινώ με την άποψη που γράφει το άρθρο ότι «υπήρχαν δύο εκκλησίες μία των επισκόπων που ήταν κατά της επανάστασης και μία άλλη των καλογέρων – κληρικών που ήταν υπέρ της επανάστασης» τη θεωρώ τουλάχιστον ατυχή. Κατ’ αρχήν από το σύνολο των 200 περίπου αρχιερέων τουλάχιστον οι 81 ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Ειδικά οι Κρητικοί ήταν 12: Κρήτης (Ηρακλείου) Γεράσιμος, Κνωσού Νεόφυτος, Χερσονήσου Ιωακείμ, Αυλοποτάμου Παρθένιος, Γορτύνης και Αρκαδίας Νεόφυτος, Κυδωνίας Καλλίνικος, Λάμπης και Σφακίων Ιερόθεος, Πέτρας Ιωακείμ, Σητείας Ζαχαρίας, Ιεράς Αρτέμιος, Κισσάμου Μελχισεδέκ, Διουπόλεως ή Διοσπόλεως (τιτουλ. επίσκοπος) Καλλίνικος. Οι περισσότεροι από αυτούς σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους με το ξέσπασμα της επανάστασης.

Βεβαίως ορισμένοι δεν είχαν καν ειδοποιηθεί για την επανάσταση όπως ολόκληρη η Κρήτη και η μικρά Ασία. Βεβαίως αυτό το ήξεραν οι πονηροί Σφακιανοί, πρωτεργάτες της επανάστασης, που απάντησαν αργότερα με νόημα στον μητροπολίτη Γεράσιμο, ξέροντας ότι η επιστολή του ήταν κάτω από την δαμόκλειο σπάθη του Πασά, «Σεβασμιώτατε την ευχήν σας θέλομεν και τας ευλογίας σου αποδεχόμεθα, αλλά τους αφορισμούς και τας κατάρας σου στέλνομεν οπίσω δια να τας μεταχειρισθής εις όσους πρέπει…».

Υπήρξαν όμως και πολλοί επίσκοποι πρωτεργάτες της επανάστασης. Ας γράψουμε για μερικούς: Ξεκινώ με τον επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα που πέθανε μαχόμενος ως ηγέτης της επανάστασης (φαίνεται ότι ήξερε καλύτερα ότι το γράμμα που του έστειλε επισήμως ο Πατριάρχης και έλεγε πραότητα/προσοχή γράφτηκε κάτω από σουλτανική πίεση), τον Άνθιμο Σκαλιστήρη που ως Επίσκοπος Έλους που πρωταγωνίστησε και πολέμησε στην οργάνωση της πολιορκίας της Τριπολιτσάς με τον Βρεσθένης Θεοδώρητο, τον αρχιμανδρίτη, διαφωτιστή(και οπαδό του Ρήγα) χαρτογράφο και συγγραφέα Άνθιμο Γαζή και τον Μεθώνης Γρηγόριο που ήταν ο επικεφαλής όλων των Αρκαδικών στρατιωτικών σωμάτων που πήραν μέρος σε πολιορκίες και αλώσεις φρουρίων. Ο Π. Π. Γερμανός στα Απομνημονεύματά του γράφει «Εις την Πελοπόννησον ουδείς των επισήμων Αρχιερέων και προσετώτων και λοιπών προκρίτων έμεινεν αμύητος».

Αναφέρω ακόμα τον ηγέτη της επανάστασης στην Εύβοια Νεόφυτο Καρύστου, στον οποίο ο Δημήτριος Υψηλάντης ανέθεσε την εκστρατεία κατά της Καρύστου, τον Νεόφυτο Ταλαντίου που μαζί με τον ξάδελφο του Αθανάσιου Διάκου Αντώνη Κοντοσόπουλο ηγήθηκε της εξέγερσης της Αταλάντης, τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Διονύσιο, τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόφιλο τον Πάτμιο (Θεόφιλο Παγκώστα) που παράτησε τον πατριαρχικό θρόνο για να ηγηθεί της επανάστασης στα νησιά και ύψωσε στην Πάτμο τη σημαία της ανεξαρτησίας, στις 12 Απριλίου 1821 (βέβαια στις 14 Οκτωβρίου 1825 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Χρύσανθος, υπό την πίεση της Υψηλής Πύλης, συγκάλεσε Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη η οποία έπαυσε τον Θεόφιλο από τα καθήκοντά του).

Παραθέτω απόσπασμα του Φωτάκου (Φώτιου Χρυσανθόπουλου) αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης που διετέλεσε πρώτος υπασπιστής του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και μετά τον αγώνα αποσύρθηκε και ασχολήθηκε με την συγγραφή. Στο βιβλίο του «Απομνημονεύματα της Ελληνικής Επαναστάσεως», που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1858, γράφει «Oι αρχιερείς εσυγχωρούσαν εις τους ιερείς να διαβάζουν εις τας εκκλησίας παρακλήσεις νύκτα και ημέραν προς τον Θεόν δια να ενισχύση τους Έλληνας εις τον μέλλοντα αγώνα· και εις τους πνευματικούς δε και εις τους άλλους κληρικούς εσυγχώρησαν να παρακινούν κατά την εξομολόγησίν των τους Έλληνας εις την επανάστασιν, και να την θεωρούν ως συγχωρημένην θρησκευτικώς˙ διότι ο Θεός όλους τους ανθρώπους έπλασεν ελευθέρους. Πολλοί δε μάλιστα των αρχιερέων ως ο Έλους Άνθιμος, έκαμαν επίτηδες και ευχάς, τας οποίας έδιδαν εις τους ιερείς των επαρχιών των και τας εδιάβαζαν μετά την παράκλησιν».

Ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ ήταν στους οργανωτές της άμυνας του Μεσολογγίου, μαζί με τον αρχιμανδρίτη Γεράσιμο Ζαλογγίτη από την Πρέβεζα γυρνούσαν στα τείχη εμψυχώνοντας τους αγωνιστές, περιθάλποντας τους τραυματίες και πολεμώντας οι ίδιοι στην «ντάπια». Το δε βράδυ της Εξόδου, μαζί με τον Ζαλογγίτη και λίγους ανάπηρους και τραυματίες κλείσθηκαν στον μύλο και την μπαρουταποθήκη. Κατόπιν προστέθηκαν και όσοι Έλληνες γύρισαν πίσω κατά τη μάχη της Εξόδου και με τη σύμφωνη γνώμη όλων, όταν οι εχθροί έφθασαν έξω, ο Ιωσήφ έβαλε φωτιά στο μπαρούτι στις 13 Απριλίου 1826.

Στις 15 Απριλίου του 1821 ο Αρχιεπίσκοπος Ύδρας Γεράσιμος, μετά από επίσημη δοξολογία, υψώνει την Σημαία της Επαναστάσεως και η Ύδρα επωμίζεται το βάρος ολοκλήρου σχεδόν του ναυτικού αγώνα. Στη Χαλκιδική, στις 23 Μαρτίου 1821 ο Πρωτεργάτης και αρχηγός της Σερραίος Εμμανουήλ Παπάς που αλληλογραφούσε με τον Μητροπολίτη Σερρών Χρύσανθο (Φιλικό και μετέπειτα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως), αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη με το καράβι του Χατζή Αντώνη Βισβίζη γεμάτο όπλα και μπαρούτι και αποβιβάσθηκε στη μονή Εσφιγμένου του Αγίου Όρους, της οποίας ο ηγούμενος Ευθύμιος, όπως και άλλοι μοναχοί, ήταν Φιλικός.

Μετά την επανάσταση του Πολυγύρου τα ξημερώματα της 17ης Μαΐου σε πανηγυρική δοξολογία στο Πρωτάτο των Καρυών στην οποία χοροστάτησε ο Μητροπολίτης Μαρωνείας Ροδόπης Κωνστάντιος (Φιλικός και επικεφαλής των επαναστατών αργότερα στη μάχη της Ρετίνας όπου και τραυματίστηκε σοβαρά με αποτέλεσμα το ίδιο έτος να υποκύψει στα τραύματα του) κηρύχθηκε επισήμως η επανάσταση και συμμετείχαν οι περισσότεροι από του 3000 μοναχούς τότε του Αγίου Όρους και είχε κέντρο τη μονή Εσφιγμένου.

Ο Επίσκοπος Αρδαμερίου Μακεδονίας Ιγνάτιος, που αφού ξεκίνησε την επανάσταση στον τόπο του (που κάηκε κι ο ίδιος στη μάχη της Κασσάνδρας) και μετά την κατάπνιξη της κατεβαίνει στην Πελοπόννησο για να συνεχίσει εκεί τον αγώνα. Γυρίζει λοιπόν τα ελληνικά στρατόπεδα και «δι’ ευγλώττων προσλαλιών ενεθάρρυνε τους στρατιώτας εις τον τραχύ αγώνα, καθιστάμενος παράδειγμα αρετής, πτωχείας και μετριοφροσύνης». Ο ίδιος το 1827 κατέβηκε στην Γραμβούσα της Κρήτης, όπου «ένεκαινίασε τόν έν τω φρουρίω ανεγερθέντα ναόν τού Ευαγγελισμού τής Θεοτόκου». Συνολικά 23 αρχιερείς πήγαν σε επαναστατημένες περιοχές για να βοηθήσουν την επανάσταση αφήνοντας τον τόπο τους.

Πάμε τώρα στον Παλαιών Πατρών Γερμανό. Η αρχική άποψη του για αναβολή της επανάστασης (όπως και του Καποδίστρια για τους ίδιους λόγους) και η αντιδικία του με τον Παπαφλέσσα προβλήθηκαν από τον αρθρογράφο των Ρ.Ν. για να παρουσιαστεί περίπου ως «εχθρός της επανάστασης». Βεβαίως πιθανότατα δεν σήκωσε το λάβαρο στην Αγία Λαύρα, αυτό ούτε το σημερινό βιβλίο του δημοτικού δεν το γράφει. Ήταν όμως από τους ηγέτες της επανάστασης π.χ. ως πρόεδρος της επαναστατικής Αρχής της Αχαΐας, του λεγόμενου Αχαϊκού Διευθυντηρίου, επέδωσε επαναστατικό μανιφέστο με ημερομηνία 26 Μαρτίου 1821 στους εκεί ξένους πρόξενους. Δεν θέλω να γράψω παραπάνω, άλλωστε η τεκμηριωμένη αλήθεια με βιβλία και πηγές για τον Γερμανό υπάρχει στο αντίστοιχο λήμμα της ελληνικής έκδοσης της ελεύθερης διαδικτυακής εγκυκλοπαίδειας Wikipedia που συμβουλεύονται συνήθως οι μαθητές για τις σχολικές εργασίες τους.

Επίσης αρκετοί θανατώθηκαν σαν συμμετέχοντες στην επανάσταση όπως ο πρώην πατριάρχης Κύριλλος ΣΤ’ στην Αδριανούπολη στις 17 Απριλίου του 1821. Ο Σουλτάνος έγραψε στο Βαλή Αδριανούπολης: «Εξηκριβώθη ότι και ο εκ της εν Κωνσταντινουπόλει Πατριαρχεάις των Ρωμαίων απολυθείς και εν Αδριανουπόλει εξορισθείς Κύριλλος, ο προκάτοχος του φονευθέντος Πατριάρχου, ενέχεται επίσης εις το κίνημα το παρασκευαζόμενον μεταξύ του Ρωμέϊκου έθνους». Ολόκληρο το φιρμάνι καταδίκης: Θρακικά τ. Γ’, παράρτημα (1931) σ. 249 –Ν.Ε.Λ.Ε. Αλεξανδρουπόλεως – Η Θράκη και ο Έβρος, Αλεξανδρούπολη 1971 σ. 176 σημ. 9.

«Έτσι από το σύνολο των 195-200 αρχιερέων, που διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν κατά τους χρόνους εκείνους σ’ ολόκληρο το Οθωμανικό κράτος, υπάρχουν αδιαμφισβήτητες μαρτυρίες ότι είχαν μυηθεί στην Φιλική Εταιρία τουλάχιστον οι παρακάτω 81 αρχιερείς» αναφέρει ο Γεωργαντζής (Οι αρχιερείς και το Εικοσιένα, Ξάνθη 1985,σ. 216) παραθέτοντας, βάσει μαρτυριών, όλο τον κατάλογο. Αναφέρει επίσης ονομαστικά 73 αρχιερείς που έλαβαν μέρος στην Επανάσταση, 32 αρχιερείς που βασανίστηκαν, εξορίστηκαν, εκθρονίστηκαν κ.λ.π., και 38 αρχιερείς που θανατώθηκαν με βασανιστήρια, εκτελέστηκαν ή πέθαναν μαχόμενοι. Συνολικά δηλαδή 143 αρχιερείς από τους 195 – 200. Όμως στους 200 συμπεριλαμβάνονται και οι αρχιερείς της Σερβίας, της Βουλγαρίας, της Συρίας και της κεντρικής-ανατολικής Μ. Ασίας, που δεν μπόρεσαν ή δεν θέλησαν να συμμετάσχουν στην επανάσταση.

Ο ρόλος των αρχιερέων κατά το 1821 υπέρ της Επανάστασης αναγνωρίζεται και από τους Τούρκους ιστορικούς. Ο Μώραλη Μελίκ Μπέη γράφει ότι «τον λαόν [της Πελοποννήσου] υπεκίνησαν οι έχοντες συμφέροντα και σχέσεις μετά τούτων, οι έμποροι, οι πρόκριτοι και κυρίως οι μητροπολίται και γενικώς οι ανήκοντες εις τον κλήρον, δηλαδή οι πραγματικοί ηγέται του έθνους», (Ν. Μοσχόπουλου, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως κατά τους Τούρκους ιστοριογράφους, Αθήνα 1960, σ. 167) ενώ ο Σανί Ζαντέ: «Τα σχέδια [επαναστατικά] ετηρούντο μυστικά μεταξύ του Πατριάρχου, των Μητροπολιτών, των παπάδων, των δημογερόντων» (Ι. Παπαϊωάνου, Ιστορικές γραμμές, Λάρισα 1979, σ. 240).

 

* Ο Χαράλαμπος Κασωτάκης είναι φυσικός

Email: babiskasotakis@gmail.com